Początki anatomii patologicznej w Krakowie – tak jak w całej Europie – wiążą się z wprowadzeniem sekcji zwłok jako metody badania zmian chorobowych i odniesienia do objawów obserwowanych za życia. Dopiero w wieku XIX, wraz z rozwojem mikroskopii, zrozumieniem patogenezy chorób i pojawieniem się skutecznych metod leczenia pojawiała się potrzeba i możliwość wykonywania badań histologicznych tkanek pobranych od pacjentów, co stanowi obecnie główne pole praktycznego zastosowania patomorfologii.
Początkowo anatomia prawidłowa i anatomia patologiczna nie stanowiły dziedzin odrębnych. Pierwszy opis naukowej sekcji zwłok w Krakowie pochodzi z 1615, a po objęciu Katedry Anatomii przez Macieja Wojeńskiego takie sekcje będą odbywać się regularne; od 1780 przeprowadzano sekcje dostępne dla publiczności za opłatą. Z lat 1822/23 z kliniki prof. Brodowicza pochodzą najstarsze historie choroby wraz protokołami sekcyjnymi. Józef Brodowicz włączył sekcje jako obowiązkowe do nauczania klinicznynego. Sekcje te odbywały się w niewielkim prosektorium obok budynku Kliniki Lekarskiej przy ul. Kopernika 7 od strony wschodniej.
Po długich staraniach, 30 sierpnia 1850 uzyskano zezwolenie C. K. Rządu na utworzenie Katedry Anatomii Patologicznej Uniwersytetu Jagiellońskiego:
Reskryptem JWgo Ministra oświecenia z dnia 30 sierpnia rb. Do L 7124/682 wydanym a wystosowanym do c.k. Komisyi gubernialnej za pośrednictwem tejże zawiadomionym został Wydział Lekarski, iż Najjaśniejszy Pan zezwolić raczył na ustanowienie osobnej Katedry Anatomii Patologicznej w UJ. Nowy ten dowód pieczołowitości i starania Wysokiego Rządu o wzrost nauki i zakwitnienia naszej Szkoły głównej Wydział Lekarski przyjmuje z uznaniem najwyższej wdzięczności, a w szczególności Jwmu Ministrowi oświecenia za tak skuteczne orędowanie za nim u podnóżka tronu składa najwinniejsze podziękowania.
O stanowisko kierownika ubiegało się kilku kandydatów. Nikodem Bętkowski, który nieco wcześniej habilitował się z zakresu anatomii patologicznie, nie został przez Wiedeń zaakceptowany. Inny kandydat Wacław Treitz, nie znał języka polskiego; pozostali kandydaci także nie uzyskali pozytywnej oceny władz Uczelni. W związku z tym 2 grudnia 1851 tymczasowo powierzono stanowisko Józefowi Dietlowi, a Treitz został mu przydzielony jako prosektor. Pierwszy wykład dla studentów odbył Józef Dietl 12 czerwca 1851. W pobliżu Kliniki Lekarskiej i prosektorium przy ul. Kopernika 7 wybudowano niewielki budynek, mający czasowo pomieścić anatomię patologiczną oraz klinikę okulistyczną. Potem anatomia patologiczna została przeniesiona do nie istniejącego już budynku przy ul. Kopernika 12, przed Theatrum Anatomicum. W roku 1852 Nikodem Bętkowski napisał pierwszy polski podręcznik anatomii patologicznej. Zaczątki muzeum Zakładu Anatomii patologicznej sięgają roku 1831 gdy zaczął tworzyć je chirurg, prof. Ludwik Bierkowski, nieco później swoje zbiory przekazał Uniwersytetowi.
Józef Dietl jedynie półtora roku pozostawał kierownikiem katedry, a po jego rezygnacji miejsce to objął Treitz, także na krótko, w 1855 ustępując miejsca Richardowi Hirschlowi. Jako że ani Treitz ani Hirschl nie władali językiem polskim, w lata 1852-1861 wykłady prowadzono w języku niemieckim. Hirschl przeniósł się (lub raczej zbiegł, nie uzyskując formalnej zgody Uniwersytetu) do Gratzu. Kolejnym tymczasowym kierownikiem został znakomity anatom, Ludwik Teichmann. W niewielkim stopniu był on jednak zainteresowany anatomią patologiczną. W 1868 objął kierownictwo Katedry Anatomii Opisowej, a jego miejsce zajął Alfred Biesiadecki. Biesiadecki studia lekarskie ukończył w Wiedniu, był tam asystentem Rokitańskiego, jednego z ojców współczesnej anatomii patologicznej. Krakowska szkoła anatomii patologicznej jest więc ściśle związana ze szkołą wiedeńską. Biesiadecki krakowską katedrą kierował przez 8 lat, po czym objął stanowisko protomedyka Galicji we Lwowie. Cieszył się tak wielką sympatią studentów, że na wieść o jego odejściu urządzili wspaniały pochód z pochodniami aż do jego mieszkania...
Następcą Biesiadeckiego został Tadeusz Browicz, wówczas 29-letni. Względy polityczne spowodowały, że ostatecznie jego nominacja została zatwierdzona dopiero w 1880 roku. Tadeusz Browicz pozostawał na stanowisku aż do przejścia na emeryturę w 1919. Najbardziej znanym odkryciem Browicza są komórki żerne wątroby, które opisał jeszcze przed Kupfferem. Największym organizacyjnym osiągnięciem Browicza było doprowadzenie do budowy budynku przy ul. Grzegórzeckiej 16, gdzie nasza Katedra ma siedzibę do dnia dzisiejszego. Najbliższymi współpracownikami Browicza byli Leon Konrad Gliński, Julian Nowak i Stanisław Ciechanowski. Najsłynniejszy z nich był zapewne Konrad Gliński który m. in. opisał zespół niewydolności przysadkowej (Glińskiego-Simmondsa).
Stanisław Ciechanowski który po odejściu Browicza objął stanowisko kierownika Katedry, już wcześniej częściowo go zastępował. Zajmował się patologią układu endokrynnego, karcinogenezą chemiczną i oddziaływaniem promieniowania ultrafioletowego na tworzenie nowotworów. Był redaktorem i współredaktorem Przeglądu Lekarskiego i Polskiej Gazety Lekarskiej. Aresztowany podczas Sonderaktion Krakau został wprawdzie z obozu koncentracyjnego zwolniony, nigdy jednak nie wrócił do zdrowia. W roku 2001 ufundowano na jego cześć pamiątkową tablicę u wejścia do sali wykładowej przy Grzegórzeckiej 16. Współpracownicy Ciechanowskiego to Kazimierz Ściesińki, Janina Wilchelmi-Krotowska, Edward Szczeklik, Edward Mróz i Janina Kowalczykowa. Następcą Ciechanowskiego miał zostać Kazimierz Ściesińki, jednakże w czasie kampanii wrześniowej dostał się do niewoli sowieckiej, a potem zginął w Katyniu.
W chwili wybuchu wojny zastępcą kierownika Zakładu Anatomii Patologicznej była Janina Kowalczykowa. Przygotowania do wznowienia działalności Uniwersytetu przerwało 6 listopada aresztowanie profesorów i docentów i wywiezienie ich do obozu w Sachsenhausen (Sonderaktion Krakau). Janina Kowalczykowa szczęśliwie uniknęła aresztowania. W czasie okupacji Katedra Patomorfologii funkcjonowała jako prosektura szpitala Św. Łazarza (Vereinigte Staatliche Krankenanstalten); zatrudnieni na etatach szpitalnych studenci w tajemnicy kontynuowali przerwaną naukę. Prof. Kowalczykowa obok oficjalnej pracy prosektoryjnej i diagnostyki histologicznej prowadziła wykłady dla studentów. Początkowo uchodziło to uwagi Niemców, jednak w styczniu 1943 prof. Kowalczykowa została aresztowana, a następnie osadzona w Oświęcimiu. W tym czasie dawna Katedra Anatomiii Patologicznej została włączona do Institut f. gerichtliche Medizin, kierowanego przez medyka sądowego z Wrocławia, członka SS, W. Becka. W sierpniu 1943 roku Janina Kowalczykowa została zwolniona z Oświęcimia, jednak aż do wyzwolenia pracowała tylko w domu, wykonując badania histologiczne dla Instytutu Higieny; był to warunek jej zwolnienia z obozu. W 1943 roku dr Marian Wodziński oraz technicy sekcyjni: Władysław Buczak, Franciszek Król i Ferdynand Płonka weszli w skład komisji powołanej przez Polski Czerwony Krzyż, za zgodą AK badającej zbrodnie katyńskie. W lutym 1945 Janina Kowalczykowa powróciła na Uniwersytet i objęła stanowisko kierownika Zakładu; prof. Ciechanowski przekroczył już wtedy wiek emerytalny, a ponadto był ciężko chory; zmarł w tym samym roku. Warto nadmienić, że w całej Polsce wojnę przetrwało jedynie 13 patomorfologów; początkowo prof. Kowalczykowa miała więc do pomocy jedynie studentów. Na stanowisku kierownika Katedry profesor Janina Kowalczykowa pracowała aż do nieoczekiwanej śmierci w roku 1970. Pełniła funkcje dziekana i prorektora Akademii Medycznej. Była jednym z inicjatorów powstania czasopisma „Patologia Polska” i redaktorem naczelnym od 1949 aż do 1970. Jest to jedyne czasopismo z zakresu patomorfologii wydawane w Polsce, obecnie jako „Polish Journal of Pathology”. W 1951 roku odbył się w Krakowie zjazd anatomopatologów z okazji setnej rocznicy działalności Zakładu Anatomii Patologicznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Gdy w 1958 powstało Polskie Towarzystwo Anatomopatologów (obecnie Polskie Towarzystwo Patologów) profesor Kowalczykowa była jednym z jego członków-założycieli i długoletnim przewodniczącym oddziału krakowskiego. W prace PTAP włączyli się czynnie pozostali pracownicy Zakładu. W roku 2001 podczas obchodów 150-lecie Katedry Patomorfologii odsłonięto tablicę pamiątkową ku czci prof. Kowalczykowej.
Dorobek naukowy Zakładu Anatomii Patologicznej z czasów prof. Kowalczykowej jest obszerny, ale chyba najważniejszy wpływ miało wyszkolenie całej rzeszy wybitnych patomorfologów. Pod opieką prof. Kowalczykowej wypromowano 9 habilitantów i 53 doktoraty. Możemy wspomnieć tutaj tylko nielicznych uczniów i współpracowników prof. Kowalczykowej; byli to m. in. prof. Zbigniew Chłap (kierownik Katedry Patofizjologii AM w Krakowie), prof. Andrzej Kulig (kierownik Zakładu Patomorfologii Wojskowej Akademii Medycznej oraz Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi), prof. Edward Waniewski (kierownik Zakładu Patomorfologii Centrum Kształcenia Podyplomowego Wojskowej Akademii Medycznej w Warszawie), dr Paweł Mikułowski (kierownik Zakładu Patologii Uniwersytetu w Malmoe), prof. Aleksander Niezabitowski (kierownik Zakładu Patologii Nowotworów Instytutu Onkologii w Krakowie), dr Wacław Jaszcz (profesor w Medical School, University of Minessota) wreszcie prof. Anna Urban i prof. Jerzy Stachura.
Po śmierci prof. Kowalczykowej władze Akademii Medycznej postanowiły utworzyć Instytut Patologii, w obrębie którego znalazła się Katedra Patofizjologii oraz Katedra Patomorfologii. Kierownikiem Instytutu oraz Katedry Patomorfologii została prof. Anna Urban. Wcześniej prof. Anna Urban zorganizowała Zakład Patologii Nowotworów Instytutu Onkologii w Krakowie i przez kilkanaście lat nim kierowała. prof. Anna Urban w latach 1971-90 funkcję redaktora naczelnego „Patologii Polskiej”.
Jerzy Stachura habilitował się w 1970 roku, a w 1973 objął stanowisko docenta. W latach `70 stworzył Pracownię Histochemii i Ultrastruktury, która w 1977 przekształciła się w Zakład Patologii Komórki. W 1993 roku, po przejściu prof. Anny Urban na emeryturę Instytut Patologii został rozwiązany, a Zakład Patologii Komórki włączony do utworzonej Katedry Patomorfologii. Kierownikiem Katedry został prof. Jerzy Stachura. Przez wiele lat pełnił on funkcję przewodniczącego Krakowskiego Oddziału Towarzystwa Patologów, a w latach 1998-2004 był przewodniczącym Zarządu Głównego PTP. Od roku 1996 był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, jako sekretarz Wydziału Lekarskiego, a od roku 2002 członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk. Był członkiem Zarządu Europejskiego Towarzystwa Patologów w latach 1993-2000. Międzynarodowe kontakty Profesora pozwoliły na organizowanie w latach 2003-2005 w Krakowie kursów Europejskiej Szkoły Patologii, a znalazły swój finał już po jego śmierci, gdy we wrześniu 2010 roku odbył się w naszym mieście Intercongress Meeting of European Society of Pathology. Było to z pewnością najważniejsze wydarzenie w dziejach polskiej patomorfologii. Wielką zasługą prof. Stachury było radykalne unowocześnienie wyposażenia Katedry, a nawet całego instrumentarium patomorfologicznego. Był prof. Stachura polskim pionierem immunohistochemii, a w ostatnich latach życia, wraz z dr Zbigniewem Rudzkim twórcą jednej z pierwszych w Polsce pracowni biologii molekularnej pracującej na rzecz patomorfologów. Prof. Stachura pełnił funkcję prodziekana i dziekana Wydziału Lekarskiego CMUJ. W ciągu wieloletniej pracy naukowej był autorem i współautorem ponad 400 publikacji w krajowych i zagranicznych czasopismach naukowych, zwłaszcza z zakresu patologii przewodu pokarmowego. Był promotorem piętnastu przewodów doktorskich, pod jego nadzorem przeprowadzono cztery przewody habilitacyjne. Kiedy profesor Jerzy Stachura objął funkcję redaktora naczelnego kwartalnika „Patologia Polska”, zaszły w tym piśmie istotne zmiany; zmieniono wydawcę, szatę graficzną, zmieniono tytuł na „Polish Journal of Pathology”. Pismo ukazuje się od tej pory w języku angielskim i jest indeksowane w bazach danych jak Medline/Pubmed. Od roku 2012 znajduje się na 'liście filadelfijskiej'.
Po śmierci profesora Jerzego Stachury schedę po nim przejęliśmy my - jego uczniowie i współpracownicy. Ale my nie należymy jeszcze do historii...
K.O. & J. Sz.
Wybrane źródła
Janina Kowalczykowa: Historia Katedry Anatomii Patologicznej w Krakowie. Sześćsetlecie medycyny krakowskiej. Tom drugi: historia katedr w sześćsetlecie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1964
Magdalena Dubiel-Bigaj: The History of the Chair and Department of Pathological Anatomy at the Jagiellonian University and School of Medicine in Krakow on the 150th Anniversary of its Foundation. Pol J Pathol 2001, 3, 111-114
Orbituary: prof. Jerzy Stachura. Pol J Pathol 2008, 3, 118-20
Maria Kobuszewska-Faryna Dorobek dydaktyczny i naukowy patomorfologii w XXX-leciu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Pat Pol 1974, 4, 555-574.
Anna Urban: Konspiracyjna działalność dydaktyczna profesor Janiny Kowalczykowej w okresie okupacji 1939-1944. Pat Pol 1980, 31, 161-9.
Wspomnienie pośmiertne: Profesor Janina Kowalczykowa Pat Pol 1975, 3, 307-308.
Zdzisław Gajda: O ulicy Kopernika w szczególności, o Wesołej w ogólności prawie wszystko. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005
Andrzej Hajduk (red.) Patomorfologia wczoraj dziś i jutro. PTP, Rzeszów 1995
Katarzyna Siwiec, Mieczysław Czuma, Leszek Mazan: Madame, wkładamy dziecko z powrotem. Anabasis, Kraków 2009